Meksyk, Jukatan, Riviera Maya, nurkowanie jaskiniowe, eksploracja, systemy

Sac Aktun… na początku 2018 r. media na całym świecie obiegły sensacyjne informacje o odkryciu najdłuższej jaskini Meksyku, która ma ponad 350 km. Oczywiście nikt nie odkrywa jednym ruchem tak potężnej jaskini, ale media muszą karmić odbiorców krzykliwymi tytułami. Ile było w tym prawdy? Przeczytajcie…

Meksyk, Jukatan – kolejny piękny dzień na Riviera Maya. Czarnopióre x’kau, wilgowrony, drą się przemykając wśród pióropuszy palm. Przez liście przebijają ostre promienie słońca. Wyciągamy sprzęt z auta i zaczynamy go klarować. Uwielbiam zapach neoprenu o poranku. Kojarzy mi się z pracą, ale również z przygodą. I łoskot odkręcanych automatów – Posejdony szczekają niczym artyleria. Alex Reato, nasz nauczyciel sidemount, lubi czasem z nich szydzić. Mają mocne kopnięcie, ale żaden inny automat nie działa sprawnie nawet do góry nogami, a w jaskiniach no cóż… zdarzają się różne rzeczy. Butle nabite na 230 bar – zapowiada się trzy godziny pod wodą. Drugi strzał z automatu Grześka sygnalizuje, że on też już skończył. Jaskinia czeka…

Nohoch Nah Chich, w maaya t’aan Wielka Klatka dla Ptaków, nie jest zbyt głęboka, za to mocno rozległa. Prawdziwy labirynt korytarzy, nazwany tak od tysięcy nacieków: stalaktytów, stalagmitów i stalagnatów, kwitnących w niej gęsto, tworząc magiczne krajobrazy krainy nigdy-nigdy. Nagle zamieram, widząc trzech gości w twinach. Lubię mój twinset, ale nie pamiętam kiedy ostatni raz miałem go na sobie… Czuję dziwną nostalgię, jakby czas się cofnął do lat, kiedy zaczynałem swoją przygodę z nurkowaniem jaskiniowym. Fryzury też mają jak ze starych filmów. Alex łowi moje spojrzenie.

– Zadzwonił do mnie Robbie. Trzymajcie to dla siebie, ale w dniu wczorajszym system Dos Ojos przestał istnieć…

Dos Ojos przestał istnieć? Patrzymy po sobie zaskoczeni. W pierwszej chwili nie rozumiem. Naraz jednak olśnienie: system jaskiniowy przestaje istnieć, kiedy zostanie wchłonięty przez większy system. „The Greatest Connection” – jak ochrzcił to Krzysiek Starnawski, zapowiadając rychłe połączenie Dos Ojos z systemem Sac Aktun! Ale co wspólnego ma z tym Robbie Schmittner?!

Sac Aktun – Biała Jaskinia

Sac Actun to rozległy system jaskiń anchialinowych na północnym-wschodzie półwyspu Jukatan, w pasie wybrzeża, zwanym Riviera Maya, w meksykańskim stanie Quintana Roo. Nazwa Sac Aktun w maaya t’aan[1] oznacza Białą Jaskinię, nawiązując do jasnego wystroju serca historycznej części systemu – Gran Cenote. Zalana wodą część systemu Sac Aktun ma obecnie 376,101 km łącznej długości korytarzy (QRSS 2023). Wraz z suchymi sekcjami system ma 383,663 km (w nurkowaniu jaskiniowym system traci ciągłość, jeśli przecięty jest wodą otwartą, w tym wypadku cenotą – do długości jaskini wlicza się zatem tylko zalane korytarze, które może przepłynąć bez kontaktu z powierzchnią; sporą część cenot, a tych na Jukatanie jest ponad siedem tysięcy, da się jednak na szczęście opłynąć „pod sufitem”). To wszystko w styczniu 2018 uczyniło system Sac Actun najdłuższą jaskinią Meksyku i drugą na planecie Ziemia, ustępującą jedynie mającej 685,6 km Mammoth Cave w stanie Kentucky, w USA oraz najdłuższą znaną zalaną jaskinią Ziemi (wiemy już, że na Marsie też są jaskinie, jednak tamte są raczej suche…)[2].

System Sac Actun zajmuje teren o powierzchni 96 km² i przekątnej ponad 12 km, od swych południowo-zachodnich do północno-wschodnich rubieży. Obszar ten leży wzdłuż wschodniego wybrzeża półwyspu Jukatan, między Tulum a stanowiskiem archeologicznym Xel Ha (cenota znajdująca się na jego terenie należy do sekcji Dos Ojos). Sac Actun jest podzielony na dające się łatwo zauważyć sekcje (hacias), związane z kolejnymi fazami eksploracji systemu: Historyczna Sekcja Sac Actun z sercem w Gran Cenote, sekcja Nohoch Nah Chich (w przeszłości samodzielnie najdłuższy zalany system jaskiniowy Ziemi), sekcja Aktun Hu oraz sekcja Dos Ojos z centrami w cenotach o tych samych nazwach. Maksymalna penetracja systemu w głąb lądu wynosi 9,2 km od wybrzeża w regionie Aktun Hu, granice działu wodnego Sac Aktun nie są jednak znane. System ten jest składową jednej z najbardziej rozległych krasowych warstw wodonośnych na Ziemi. Bogactwo form naciekowych, znajdujących się dziś zarówno pod powierzchnią wody, jak i w korytarzach wadycznych, świadczy o znacznych fluktuacjach poziomu morza w przeszłości.

Morfologia systemu Sac Aktun

Sac Aktun zbudowany jest z dwóch rodzajów freatycznych korytarzy: niskich, poziomych tuneli o eliptycznym przekroju w części położonej bliżej wybrzeża Morza Karaibskiego i wysokich wąwozów tworzonych wzdłuż uskoków, biegnących prostopadle do wybrzeża. Jaskinie położone bliżej morza formują rozciągający się równolegle do niego labirynt korytarzy, przedzielanych komorami zawaliskowymi. Najgłębsze znane obszary systemu Sac Aktun znajdują się w sekcjach Aktun Hu (studnia Black Abyss), Nohoch Nah Chich (studnia Blue Abyss) i Dos Ojos (Cenote The Pit i Wakulla Room). Największa głębokość w systemie Sac Aktun to 119,1 m w korytarzu Skid Road Passage pod Cenote The Pit. Deniwelacja systemu wraz z jego suchą częścią to 127 m.

Od wybrzeża Sac Aktun ciągnie się pod podmokłym lasem namorzynowym (manglar), który przechodzi w głębi lądu w suchą dżunglę podzwrotnikową (selva seca), pełną kolczastych kserofitów. Liczne cenoty zapadliskowe stanowią bramy do jaskiń. W Sac Aktun zarejestrowano ich do tej pory ponad dwieście dwadzieścia. Zapadliskowe cenoty są niezwykle powszechne w Quintana Roo i powstają w wyniku utraty podparcia stropów płytkich korytarzy freatycznych, w wyniku eustatycznych zmian poziomu wody. System Sac Aktun ma ujścia w wywierzyskach przybrzeżnych (calletas), które wypływają do Morza Karaibskiego. Te mają zwykle formę fiordów zakończonych szerokimi zatokami w kształcie łuku.

Cenoty – bramy czasu…

Cenoty to portale do systemów jaskiniowych na półwyspie Jukatan, ale również portale w przeszłość. Krass w momencie zalania przez wodę zwykle zastyga w czasie – nacieki przestają się rosnąć[3], jaskinia zmienia się więc w stopklatkę sprzed kilku tysięcy lat. W samym systemie Sac Aktun zarejestrowano dodatkowo ponad setkę stanowisk archeologicznych i paleontologicznych. Niektóre z nich należą do najgłośniejszych znalezisk na kontynentach Ameryk, mając związek ze szlakami i kalendarzem migracji gatunku ludzkiego w Nowym Świecie. Wśród skarbów przeszłości znajdują się kości licznych gatunków megafauny, która korzystała z jaskiń przed ich zalaniem przez wodę na przełomie plejstocenu i holocenu, jak endemiczny Xibalbaonyx oviceps z Cenote Zapote, trąbowce, niedźwiedzie i koty jaskiniowe. Najgłośniejsze jednak są szkielety ludzi – jednych z pierwszych mieszkańców kontynentów Ameryk, znanych dziś jako Plemię Tulum.

Przepuszczalność wapiennej warstwy wodonośnej sprawia, że system Sac Actun jest wyjątkowo podatny na stres antropogeniczny wynikający ze wzrostu liczby ludności i rozwoju turystycznej infrastruktury, która dominuje gospodarkę regionu.

---

[1] Maaya t’aan to język Majów zamieszkujących Mayab – północną część półwyspu Jukatan w Meksyku. Yucateco – nazwa tego języka ugruntowana w literaturze przedmiotu, jest dla Majów boleśnie obraźliwa. Terminem yucateco określają oni od stuleci meksykańskich kolonistów, przeciwko którym powstali zbrojnie w latach 1847-1935.

[2] Glen E. Cushing (2017) zaprezentował na Astrobiology Science Conference 1029 kandydatów na wejścia do jaskiń w marsjańskim regionie Tharsis, w tym co najmniej 27 tub lawowych o szacowanej łącznej długości co najmniej 1250 km.

[3] Na Jukatanie wyjątkiem od reguły są Hell Bells – nacieki krasowe w formie zwisających dzwonów, rosnące w specyficznych warunkach fizykochemicznych przy współudziale bakterii. Zjawisko takie zachodzi jedynie w kilkunastu cenotach położonych wzdłuż arterii Ruta de los Cenotes, która ciągnie się między Puerto Morelos, a Leona Vicario – dawnym niesławnym siedliskiem chicleros. Największe Hell Bells zobaczyć można w Cenote Zapote.

Eksploracja systemu Sac Aktun

Pierwsi nurkowie jaskiniowi przybyli na Jukatan na początku lat 1980. Eksplorowano wtedy takie systemy jak Carwash (Cenote Aktun Ha), Naharon (Cenote Crystal) i Maya Blue (obecnie oba w systemie Ox Bel Ha), czy Xcaret – początkowo najdłuższa zalana jaskinia w Meksyku mająca, jak na dzisiejsze standardy, „zaledwie” 1100 m długości. Byli tam: Scheck Exley, Karen Exley i Ned DeLoach. W jaskiniach Riviera Maya zaskoczyła ich haloklina oraz związane z nią zjawisko fałszywej podłogi wywołane przez cząstki zalegające na niej w wyniku perkolacji pobudzonej bąblami powietrza wydychanymi przez przepływających nurków. Zachwyciła niesamowita widoczność, zmierzona w systemie Nonec i sięgająca aż 116 m! Pod koniec dekady odkryto systemy Dos Ojos, Nohoch Nah Chich (oba obecnie w systemie Sac Aktun) i Sac Aktun. Trwający kolejne trzydzieści lat wyścig o najdłuższą zalaną jaskinię na Ziemi rozpoczął się na dobre. Cztery obecne sekcje systemu Sac Actun były długo eksplorowane jako niezależne jaskinie.

Gran Cenote – serce systemu Sac Aktun

Ewolucja systemu Sac Actun rozpoczęła się w 1987 r. odkryciem Gran Cenote, położonej wtedy 4 km na zachód od Tulum. Dokonali tego z pokładu samolotu Steve DeCarlo i James G. Coke IV – późniejszy dyrektor Quintana Roo Speological Survey. Jim Coke wspomina Gran Cenote kompletnie zarośniętą, więc pierwsze nurkowanie było prawdziwą przygodą już ze względu na konieczność przedzierania się przez kolczasty scrub. Część wywierzyskową od cenoty charakteryzują pięknie zdobione naciekami przestronne korytarze o szerokości do 5 m i głębokości do 10 m, wypełnione krystalicznie przejrzystą wodą[4]. Do 1994 r. jaskinię wyeksplorowano w tej części do 5100 m długości[5]. Następnie przyłączono do niej sekcję Si Bi Beh z Cenote Pabillany oraz słynną sekcję Kalimba z odkrytą przez Bila Phillipsa cenotą o tej samej nazwie[6]. W lecie 1998 r. system Sac Aktun miał już ponad 11 km, stając się piątym pod względem długości na półwyspie Jukatan.

Ekspansja na wschód

Eksploracja ponoru Gran Cenote była bardziej skomplikowana z powodu wąskich przejść o ograniczonej widoczności, które były czasami niestabilne. W 1999 r. Dan Lins i Bil Phillips przebili się jednak przez restrykcję za Snake Siphon Cenote, rozpoczynając ekspansję Sac Aktun na wschód[7]. Tuż na wschód od Sac Aktun eksplorowano w owym czasie dwa systemy: Nohoch Ha i Naval East End, przedzielone wodami otwartymi Cenote Naval[8]. W tym samym roku Dan Lins przedostał się przez restrykcję Strangler Roots, włączając położony na zachód od Cenote Naval system Nohoch Ha do systemu Sac Aktun. W marcu 1999 r. system Sac Aktun miał zatem ponad 17 km i tę część nazywamy dzisiaj Sac Aktun Historical Section.

Cenote Naval

Dopiero cztery lata później, w 2003 r., Nadia Berni, Dave Sieff, Kim Davidsson oraz Robbie Schmittner odkryli Cenote Verde, która w ciągu miesiąca okazała się bypassem wokół odcinka wód otwartych Cenote Naval, włączając również East End do systemu Sac Aktun. Kolejne 250 m na południe znajdowały się północne rubieże dziewięciokilometrowego systemu Abejas, i w tym miejscu w historii eksploracji systemu Sac Aktun na dobre zagościł Robbie Schmittner…

Sistema Abejas

W połowie odległości między systemami Sac Aktun i Abejas leży Cenote Ka’as. W maaya t’aan znaczy to „obrzydliwa”, zaś Schmittner nazwał ją w ten sposób z racji znikomego uroku miejsca – na skraju eksploatowanego kamieniołomu. Dostanie się tam do wody wymagało trzydziestu metrów czołgania z całym nurkowym sprzętem. Ze względu na przemysłową działalność jaskinia była też niestabilna, jednak Robbie Schmittner i Kim Davidson po serii ryzykowanych eksploracji włączyli jesienią 2004 system Abejas do systemu Sac Aktun, dając mu w sumie 35 500 m długości. W tym samym czasie, położony na południe od Tulum, system Ox Bel Ha miał już 121 951 m długości, będąc najdłuższą znaną zalaną jaskinią Ziemi.

---

[4] Nurkowanie kawernowe w Gran Cenote pamiętają uczestnicy wypraw ALPHA-DIVERS w latach 2010-2015 oraz studenci kursów jaskiniowych u Marco Wagnera. Cenota została później zamknięta dla nurków rekreacyjnych, obecnie służy jako kąpielisko i nie wpuszcza się tam również nurków jaskiniowych. Można natomiast ją odwiedzić, wykonując trawers z Cenote Kalimba (takie nurkowanie skończyło się śmiercią dwóch niemieckich nurków jaskiniowych Gerda Augusta i Andreasa Klumperów 14 XI 2018, autor zaleca progresywną penetrację ze stopniowym rozpoznawaniem jaskini przy dokonywaniu trawersów).

[5] W eksploracjach historycznej części systemu, prócz Jima Coke’a brali początkowo udział: Steve DeCarlo, Parker Turner, L. Conlin, H. Ayala, J. DeGroot, C. Goulet, R. Ribb, Tom Young, J. Zumrick i Ed Forelli, następnie Bil Phillips, Bernd Birnbach, Daniel Riordan, Pablo Diaz, Steve Gerrard, Kate Lewis, Eulgioe Martirezneto oraz Jana Smith.

[6] Bilowi Phillipsowi w eksploracjach Cenote Kalimba towarzyszyli Mike Heusick oraz Kurt Olsen. Później Sam Meacham połączył Kalimbę przez epicką Boa Restrtiction z Paso de los Dos Pozos w systemie Sac Aktun.

[7] Eksploracje ponorowej części Sac Aktun z Gran Cenote prowadzili Dan Lins i Chuck Stevens, którym asystowali Woody Jasper i Bob Messersmith. Dołożyli oni w tej sekcji 1631 m korytarzy.

[8] System Nohoch Ha, położony na zachód od Cenote Naval eksplorowali jako pierwsi w 1986 r. Hilario Hiler i Paul DeLoach. System Naval East End eksplorowali: George Irvin i Bill Gavin, a później Chuck Stevens, Mike Madden, Dan Lins i Andreas Matthes – instructor trainer autora.

Nohoch Nah Chich – Wielka Klatka dla Ptaków

Rok przed odkryciem Gran Cenote, w 1986 roku, Hilario Hiler odkrył cenotę Nohoch Nah Chich. Rozległe i wspaniale udekorowane korytarze tego systemu eksplorowało co rok po kilkadziesiąt osób pod kierownictwem Mike’a Maddena, który animował tę działalność kolejnych 14 lat. W ciągu sześciu lat Nohoch Nah Chich stała się najdłuższą znaną zalaną jaskinią Ziemi i jako taka wpisana została w 1992 r. do Księgi Rekordów Guinessa. W połowie grudnia 1992 r. Mike Madden i Bil Main kilka kilometrów w górę systemu Nohoch Nah Chich odkryli potężną studnię Blue Abyss[9] o głębokości 72 m (teraz można do niej dopłynąć w 35 minut z Cenote Pet Cemetery).

Połączenie z morzem

W 1995 r. z położonej 4 km w głąb lądu cenoty Nohoch Nah Chich znaleziono drogę do ujścia systemu w cenocie Manati (obecnie Casa Cenote) i dalej do Morza Karaibskiego (obecnie pod jezdnią i plażą). Na tym jednak eksploracje wyhamowały i w rok później system utracił koronę na rzecz wschodzącej gwiazdy – systemu Ox Bel Ha. W 1997 r. próbowano rozwijać system Nohoch Nah Chich na południe, usiłując połączyć go ze znajdującym się tam systemem Nohoch Kiin, który odkryto w lutym tego samego roku z pokładu samolotu[10], jednak bez powodzenia. System ten rozwijał się jednak na południe, w kierunku Altar Maya, a w eksploracjach, obok Davidssona, Sieffa i Berni, pojawił się Steve Bogaerts.

Cenote Altar Maya (Tankah)

Latem 2004 r. Robbie Schmitner włączył do systemu Sac Aktun znajdującą się na terenie pozostającego w prywatnych rękach stanowiska archeologicznego Tankah cenotę Altar Maya[11]. Sac Aktun po inkorporacji Abejas zmienił dalszy kierunek ekspansji na północny-wschód, posuwając się nieuchronnie wzdłuż wybrzeża w stronę systemu Nohoch Nah Chich. Po zdobyciu Nohoch Kiin, poprzez Altar Maya, miał już 61 900 m długości. Eskplorując selwę, Steve Bogaerts, Kim Davidson i Robbie Schmittner znaleźli grupę cenot Muul Ha (w maaya t’aan Wodne Wzgórze), położonych między Nohoch Kiin a Nohoch Nah Chich. Po kilku miesiącach Bogaerts włączył ten region do systemu Sac Aktun, przeciskając się serią trudnych no-mountowych korytarzy[12]. Schmittner bez powodzenia próbował przecisnąć się na wschód – system Nohoch Nah Chich leżał o jakieś 500 m, jednak bez powodzenia. W kwietniu 2006 r. odkryto jednak na powierzchni cenotę Por One.

Cenote Por One

Znajdowała się gdzie należy, czyli w połowie drogi między regionem Muul Ha a Cenote Manati. Kolejne niełatwe miejsce, bardzo wąskie i pełne osadu, jednak 12 stycznia 2007 r., po kilku miesiącach intensywnego rozpychania Por One na wschód i na zachód oraz sprawdzania korytarzy prowadzących na południe z Manati, Schmittner znalazł zawalisko pompujące wodę z Manati na zachód. Po kolejnych czterech miesiącach Cenote Por One połączono z Nohoch Nah Chich. 25 stycznia 2007 r., równo w 20 lat po odkryciu Gran Cenote przez Jima Coke’a, Steve Bogaerts i Robbie Schmittner dokonali połączenia systemów Sac Aktun i Nohoch Nach Chich w nową, najdłuższą znaną zalaną jaskinię Ziemi[13]. Mając już rozpoznaną drogę, ostatnie nurkowanie wykonali płynąc z dwóch przeciwnych stron: Bogaerts z trzema butlami w konfiguracji no-mount z cenote Manati, Schmittner z pięcioma butlami sidemount z Muul Ha. Obaj wspomagali się skuterami. Połączenie lin prowadzących z Sac Aktun i Nohoch Nah Chich umieścili na butelce szampana. Pewnie wciąż gdzieś tam jest…

Suche jaskinie systemu Yax Muul

W 2006 r. rozpoczęto eksplorację suchych korytarzy w ówczesnym systemie Yax Muul, który poprzez Nohoch Nah Chich jest obecnie również sekcją systemu Sac Aktun. Niewiele brakowało, by cały supersystem nosił dziś nazwę Nohoch Nah Chich. Tuż przed tym połączeniem do Sac Aktun włączono system Temple of Doom z Cenote Calavera, znajdujący się na południe od cenoty Naval, co sprawiło, że w momencie złączenia, był on ledwie o 14 300 m dłuższy od Nohoch Nah Chich.

---

[9] Blue Abyss leży w części Nohoch Nach Chich (X-Line), znajdującej się w pobliżu Pet Cemetery (obecnie Cenote Sac Aktun), którą we wrześniu 1992 r. odkryli Steve Gerard i Pablio Díaz (stąd Díaz Line). Po odkryciu Blue Abyss przez Maddena i Maina, studnię pierwsi eksplorowali następnie Mike Madden i Steve Gerard, któremu mylnie przypisuje się jej odkrycie. Pierwszymi nurkami na dnie Blue Abyss byli Mike Madden oraz George Irving i Bill Gavin, którzy brali wcześniej udział w nurkowaniu prowadzącym do jej odkrycia, jednak musieli zawrócić na niewiele przed studnią, ponieważ kończył im się gaz.

[10] Dan Lins w trakcie lotu, który dostał w prezencie urodzinowym od Myrny Bush, córki meksykańskiego milionera i założyciela CEDAM – Pabla Romero Busha zauważył depresję, do której, niestety, nie był w stanie dotrzeć później lądem. Ze składkowych funduszy powtórzył zatem lot z Andreasem „Mattem” Matthesem i Mikiem Maddenem, który wpadł na pomysł, by zaznaczyć interesujący obszar, zrzucając z pokładu samolotu papier toaletowy. W ciągu trzech dni wyeksplorowali jaskinię o długości ponad 3 km, a ostatecznie 15 km długości.

[11] Zawierająca majańskie petroglify Cenote Altar Maya została opisana przez Samuela K. Lothropa w 1924 r. jako Cenote Tankah. Nosiła później nazwy Cave Under the Sea i Altar Maya.

[12] Konfiguracja no-mount oznacza konieczność pchania butli przed sobą, ciągnąc drugą za sobą. Bazując na takich doświadczeniach, Steve Bogaerts opracował własną konstrukcję uprzęży sidemountowej – Razor.

[13] W momencie wielkiego połączenia Sac Aktun było drugim co do długości systemem jaskiniowym Ziemi, Nohoch Nah Chich pierwszym. Wspólnie strąciły z pudła system Ox Bel Ha, po raz pierwszy, jednak nie po raz ostatni. W grudniu 2022 r. Ox Bel Ha osiągnął długość 435 805 m ponownie detronizując Sac Aktun i stając się raz jeszcze najdłuższą znaną zalaną jaskinią Ziemi.

Dos Ojos czyli Dwoje Oczu

Eksploracja systemu Dos Ojos (Dwoje Oczu), dzisiaj najbardziej na północ wysuniętej sekcji Sac Aktun, rozpoczęła się w 1987 roku. System Dos Ojos to podziemna „autostrada”, którą prostopadle do wybrzeża pędzą potężne ilości wody (słynna IMAX Line sfilmowana w 2002 r. dla potrzeb kina 3D). Wzdłuż tej arterii leżą piękne i znane cenoty, jak: Nikte Ha (High Voltage), Dos Palmas, Dos Ojos z Batcave oraz Tak Bi Ha. Na obrzeżach leżą mniejsze systemy, jak ważny archeologicznie Eb, przepływający pod ruinami stanowiska archeologicznego Xel Ha, czy Toh Balun Aktun strategiczny ze względu na wciąż nieprzebadane jeszcze szczątki ludzkie, które obydwa w kwietniu 2011 r. Alex Reato włączył do systemu Dos Ojos, czy udekorowana zadziwiającymi formacjami, przywodzącymi na myśl jakby wapień się w niej zagotował, Cenote Tak Be Luum, w której dopuszcza się ostatnio nurkowanie kawernowe (czyli nurków rekreacyjnych). System Dos Ojos na wielkiej arterii jednak się nie kończy.

Cenote The Pit

We wrześniu 1994 r. Dan Lins i Kay Walten, płynąc z odległej o 1463 m cenoty Tikim Ich i szukając połączenia między systemami Dos Ojos i Nohoch Nah Chich, odkryli głęboką na 55 m cenotę The Pit.[14] Stwierdzili szybko, że krasowa studnia znajduje się jakieś 500 m w linii prostej od głębokiej Blue Abyss w systemie Nohoch Nah Chich. Zaczęła się eksploracyjna gorączka. Lins i Walten spłynęli korytarzem, który na głębokości 78 m kończył się ślepo. The Pit eksplorowali następnie Paul Heinerth, Jill Heinerth, Kay Walten i Gary Walten. Jill Heinerth odkryła prowadzący w dół od cenoty Cardea Passage, który kończył się zawałem na głębokości 100 m. Paul Heinerth przecisnął się przez to zawalisko, odkrywając komorę Wakulla Room. Ma ona około 150 m długości, dno na głębokości 104 m i sklepienie na około 60 m.

W październiku 1997 r. Dan Lins powrócił do The Pit z Andreasem Matthesem oraz Mikiem Maddenem. Matt i Lins odkryli na głębokości 88 m skrót z Cardei do Wakulli, znacznie ułatwiający dekompresję, a następnie na głębokości 100 m korytarz BMP Passage, na samym końcu Wakulla Room. Ze względu na złożoność techniczną, były to ostatnie eksploracje pod The Pit na obiegach otwartych[15].

Buddy Quatlebaum wyrąbał półkilometrową ścieżkę do cenoty, co umożliwiło transport ciężkiego sprzętu[16] i zainstalował w niej dzwon dekompresyjny. Zbudował też palapę i kuchnię oraz ufundował generator prądu, a do zespołu dołączył Steve Bogaerts. Na pierwszym wspólnym nurkowaniu w styczniu 2000 r., Bogaertsowi  i Quatlebaumowi zaciął się kołowrotek, dzięki czemu zamiast posuwać eksplorację naprzód, poświęcili czas na samą komnatę Wakulla. Znaleźli kilka leadów. Dzięki temu kilka dni później odkryli schodzący na 113 m Alph’s Passage[17], który Bogaerts skartował później do spółki z Danem Linsem. Lins odkrył też prowadzący z Alpha na głębokość 119,1 m Skid Road Passage – po dziś dzień najgłębsze miejsce w jaskiniach na Riviera Maya oraz w systemie Sac Aktun. Niestety, oba korytarze kończyły się ślepo.

W marcu 2000 r. eksplorację The Pit podjęli Heinerthowie, wyposażeni w mocarne rebrathery Cis-Lunar MkV[18]. W stropie, blisko końca BMP Passage Paul Heinerth odkrył Hawk-Ming Restriction, przejście do obiecującej i szerokiej na 30 m komory. Na cześć swojej żony, która doznała w trakcie poprzedniego nurkowania choroby dekompresyjnej, nazwał ją Jill’s Chamber. Ze względu na jej wypadek, przerwali jednak dalsze eksploracje. Za komnatą ciągnął się piękny korytarz, w którym Steve Bogaerts położył 300 m liny i nazwał Next Generation Tunnel, uznając, że dalsza eksploracja z The Pit w stronę Blue Abyss przerasta jego możliwości.

W 2012 r. system Dos Ojos został połączony suchym korytarzem z systemem Sac Actun, stając się wtedy najdłuższą jaskinią w Meksyku i drugą najdłuższą jaskinią Ziemi[19]. Nurkowie jaskiniowi jednakże nie uznają takiego połączenia.

---

[14] Hazel Barton twierdzi, że był to listopad, ale zaokrągla też dystans trawersu do 1500 m

[15] Obieg otwarty (OC – Open Circuit) to standardowa konfiguracja SCUBA składająca się zwykle z pewnej ilości  butli o pojemności 11,1-12 l, nabijanych początkowo do 200-250 bar i automatów redukujących ciśnienie z butli do ciśnienia otoczenia. CCR – Close Circuit Rebreathers to konfiguracja działająca w obiegu zamkniętym na zasadzie wypłukiwania z mieszanki oddechowej ditlenku węgla za pomocą absorbentu. CCR umożliwia dłuższe nurkowania na większych głębokościach, optymalizując czas niezbędny do dekompresji.

[16] Pierwsze nurkowanie autora w Cenote The Pit w 2008 r. wiązało się jeszcze z półkilometrowym „spacerem” ze sprzętem nurkowym przez selwę Aleją Quatellbauma. Sprzęt do cenoty opuszczało się wtedy i wyciągało po nurkowaniu na linach – do lustra wody jest tam jakieś 8 m. Obecnie do cenoty prowadzi droga, zaś do samego lustra wody schody.

[17] Nazwa Alph’s Passage pochodzi od świętej rzeki z fragmentarycznego poematu „Kubla Khan”, cytowanego m.in. w filmie „Sanctum”. Do poezji Samuela Taylora Coleridge’a sięgnął w tym wypadku Steve Bogaerts. Z poematu tego wywodzi się również tytuł książki „Caverns Measureless to Man” – autobiografii niestrudzonego eksploratora, wspomnianego na wstępie artykułu Schecka Exleya, która na polskim rynku ukazała się w serii 360˚ pod zmienionym tytułem „Autobiografia pod ciśnieniem”, Mayfly, 2009.

[18] Cis-Lunar to seria rebreatherów, które opracował Bil Stone z Cis-Lunar Development Laboratories, Inc./Stone Aerospace dla celów eksploracji systemu Huatla w meksykańskim stanie Oaxaca (88,5 km długości, 1560 m deniwalacji) i z ambicją do eksploracji przestrzeni okołoksiężycowej. 3-4 XII 1987 Stone spędził 24 h pod wodą w jaskini Wakulla Springs na Florydzie, używając Cis-Lunar Mk1. Model Mk4 koncertowo wykazał niezawodność w trakcie niełatwej ekspedycji San Agustín w 1994 r. Dzięki certyfikacji do 200 m głębokości był później używany przez Bishop Museum na Hawajach, dzięki czemu odkryto ponad 200 nowych gatunków ryb. Produkowany od 1995 r. Cis-Lunar Mk5 był wersją komercyjną. Zdublowany Mk5 (pierwszy dualrebreather!) posłużył w 1999 r. do dalszej eksporacji Wakulla Springs na Florydzie, na głębokości ponad 80 m i w dystansie ponad 4 km od wejścia, gdzie używali go m.in. Brian Kakuk i Andreas „Matt” Matthes (nauczyciel autora). Dual Mk5 był zaprojektowany na 18 h. Ponieważ sama dekompresja w tych nurkowaniach trwała 19 h, założona w 1998 r. Stone Aerospace skonstruowała pływającą stację z własną komorą dekompresyjną, windami i opuszczanym dzwonem dekompresyjnym o regulowanej głębokości. Wracający nurkowie byli monitorowani kamerami od głębokości 60 m, a ich profile dekompresji był aktualizowane w czasie rzeczywistym dzięki własnemu oprogramowaniu. Po dotarciu na powierzchnię dzwon łączył się z komorą, gdzie nurkowie mogli się przebrać i kontynuować dekompresję. Opracowany przez Stone Aerospace Digital Wall Mapper użyty w Wakulla Springs zyskał zainteresowanie NASA pod kątem eksploracji oceanów na Europie. Technologię Cis-Lunar w 2005 r. wykupiła szwedzka firma Posejdon, dla której Stone opracował model MkVI Discovery.

[19] W sierpniu 2012 połączenia wadycznym korytarzem pomiędzy Don’s $100 Cenote w systemie Dos Ojos i Cenote Pet Cemetery w sekcji Nohoch Nah Chich systemu Sac Aktun dokonał zespół National Speleologic Society w składzie: Don Arburn, Gill Ediger, Aida Ferreira, Devra Heyer, Carrie Hutchins, Pat Kambesis, Chris Lloyd, Rene Rogers Ohms, Bev Shade, Peter Sprouse, Terri Sprouse, German Yanez i Jacinto Vela.

Dreamgate – Brama Snów w Sac Aktun

Dreamgate to najpiękniejsza z cenot, w jakich wpuszcza się nurkowanie kiepsko wyszkolonych rekreacyjnych nurków. Odkryty w 2003 r. przez Chrisa Stantona, system przez długie lata stał na uboczu głównego frontu eksploracji. Jednak gdy rozgorzała gorączka wokół prób połączenia systemu Dos Ojos z sekcją Nohoch Nah Chich systemu Sac Aktun, Dreamgate nabrał znaczenia ze względu na swoje położenie jako jeden z potencjalnych podziemnych i podwodnych mostów między większymi systemami. Robbie Schmittner zaczął szukać połączenia z Dreamgate od strony Nohoch, Steve Bogaerts eksplorował z Dreamgate w kierunku Nohoch Nah Chich. Na południe od Dreamgate leżała zapomniana cenota Pierre’s Piss Hole, za którą resurvey zabrał się Alessandro Reato. Odkryty przez Chrisa Stantona system miał ledwie 510 m długości, Alex dołożył swoje 1556 m i cztery cenoty. 2 maja 2009 r. Robbie, nurkując z cenoty Koxol Ka’an i szukając lin, które Steve poprowadził z Dreamgate, trafił na linę z Pierre’s Poss Hole. Następnie włączył Koxol i Dreamgate do Sac Aktun. W listopadzie 2012 r. Alex Reato przyłączył do sekcji Dreamgate systemu Sac Aktun system Hidden World, eksplorowany przez Bila Phillipsa jeszcze w 1994 r.

Aktun Hu – Jaskinia Iguany w Sac Aktun

Aktun Hu, w maaya t’aan Jaskinia Iguany, to sekcja Sac Aktun położona najbardziej na północny-zachód. Cenotę Aktun Hu odkryto w 1992 r., w 2007 r. odkryto głęboką studnię Hoyo Negro – niesamowitą jaskinię i jedno z najbogatszych paleontologicznie stanowisk na obu kontynentach Ameryk. Hoyo Negro (Black Abyss) leży na skrzyżowaniu trzech widowiskowych korytarzy, których spąg znajduje się na 12 m poniżej poziomu morza. Czarna studnia ma 65 m głębokości i 62 m średnicy. Dno jaskini zostało zalane jakieś 9900 lat temu. Zatopienie korytarzy prowadzących do Hoyo Negro nastąpiło około 8150 lat temu. Studnia była wcześniej naturalną pułapką dla zwierząt poruszających się po jaskiniach pod koniec plejstocenu. Kości odkryte w Black Abyss obejmują gomfotery, niedźwiedzie, kilka gatunków leniwców (w tym odkrytego tu Nohochichak xibalbahkah), tapirowate, koty szablozębne, pumy, psowate oraz względnie kompletny szkielet człowieka datowany na późny plejstocen. Słynna Naia z Hoyo Negro[20] i Plemię Tulum to jednak temat na odrębną opowieść. Znane są również kości i ślady wymarłych zwierząt z górnych korytarzy, w tym cmentarzysko trąbowców. Robbie Schmittner włączył tę sekcję do Sac Aktun serią restrykcyjnych tuneli w 30 stycznia 2011 r. W 2012 r. dołączył do niej również system Caracol, odkryty przez Bila Phillipsa w 2000 r. Alex Reato, potwierdzając połączenie dokonane przez Robbiego, dołożył do tej części systemu 1125 m korytarzy oraz dodatkową cenotę Venom.

---

[20] Naia z Hoyo Negro to do tej pory najważniejsze znalezisko paleontologiczne na półwyspie Jukatan i jedno z najważniejszych w skali obu Ameryk. Wygląd Paleoamerykanki – wiązany z fenotypem ludzi pochodzących z Azji Południowo-Wschodniej oraz mitochondrialne DNA Paleoindian (subhaplogrupa D1, która wykształciła się w trakcie ich przejścia przez Beryngię jakieś 26 tys. lat temu) pozwala uznać w Plemieniu Tulum, przodków dzisiejszych Indian, co jest istotne z perspektywy praw rdzennej ludności Ameryk, tzw. First Nations do posiadania ostatnich skrawków swoich dawnych terenów na terenie USA i Kanady.

The Greatest Connection – połączenie Dos Ojos z Sac Actun

W 2009 r. porzucony szlak eksploracji połączenia między systemami Dos Ojos a Sac Aktun pod wodą podjął Krzysztof Starnawski. W marcu 2011 r. odkrył on boczny korytarz w ścianie studni Blue Abyss w sekcji Nohoch Nah Chich, teraz już łatwo osiągalnej z cenoty Pet Cemetery. O dziwo, droga w głąb nie zaczynała się na dnie, gdzie od lat wszyscy zaglądali, porzucając nadzieje, lecz na głębokości 60 m. Przez tunel nazwany później Eques, z retrykcją no-mount, nazwaną TKM, Starnaś przekopał się do komnaty położonej poniżej na głębokości 101 m. Nazwał ją Noble Room. W tym czasie było to najgłębiej położone miejsce w systemie Sac Aktun. Droga od cenoty The Pit nie była jednak lekka, eksplorowany od tej strony korytarz Stairway to Heaven ma kształt zębów piły, wypłycając się to znów przegłębiając. Na taki profil nie było algorytmów, jednak próby połączenia systemów trwały. W październiku 2017 r. w Krakowie odbyła się konferencja prasowa, zatytułowana „The greatest connection: Sac Actun – Dos Ojos„, w trakcie której Starnaś zapowiedział rychłe największe połączenie, planowane na przełom grudnia 2017 i stycznia 2018. O ile słowa te okazały się prorocze, spełnienie nastąpiło w zadziwiająco przewrotny sposób.

16 stycznia 2018 r. po dziesięciu miesiącach intensywnych poszukiwań połączenia między systemami „na mokro”, na relatywnie niewielkiej głębokości, w zupełnie innym miejscu dokonał zespół w składzie Jim Josiak, Sev Regehi, Marty O’Farrell i Robbie Schmittner. Odkrycie, wieńczące 14 lat eksploracji systemu Sac Aktun przez Robbiego, zadedykowano zmarłemu w 2017 r. Bilowi Phillipsowi – mentorowi eksploratorów jaskiniowych na Riviera Maya, który na pewien czas umiał nawet pogodzić zwaśnione środowiska meksykańskich archeologów podwodnych i eksploratorów. Dawny system Dos Ojos dołożył swoje 83 200 m do Sac Aktun, czyniąc go najdłuższą znaną zalaną jaskinią Ziemi. Czy to już ostatnia zmiana na podium?

Co dalej z Sac Aktun?

Wiele wskazywało, że tak. System Sac Aktun po wchłonięciu Dos Ojos miał ponad 347 km długości. Zdetronizowany Ox Bel Ha miał 270 km. W styczniu 2018 r. Sac Aktun rozrósł się tak, że nie do wyobrażenia było, by inny system mógł odebrać mu nie tylko prymat, ale i nazwę – wszystkie wokół są znacznie przecież krótsze. Warto jednak pamiętać lekcję ongiś znacznie dłuższego od Sac Aktun, a obecnie już nieistniejącego systemu Nohoch Nah Chich. W selwie Robbie Schmittner odkrył kolejny system, który nazwał Matką Wszystkich Cenot, dającą nadzieję na dalszy rozrost Sac Aktun, poprzez przyłączenie do niego kolejnych, okolicznych systemów.

W grudniu 2022 r. zaskoczyłem Alexa wiadomością, że Ox Bel Ha rozrósł się do 338 976 m, zbliżając się znów do Sac Aktun, który miał w tym momencie 376 101 m. Zamyślił się i odparł, że musiano odkryć w Ox Bel Ha jakieś 20 km korytarzy, żeby przyłączyć sąsiedni system. Sprawdziliśmy – tak. W styczniu 2023 r. CINDAQ opublikował raport o przeliczeniu łącznej długości dotychczas skartowanych korytarzy systemu Ox Bela Ha. Długość systemu wzrosła w ten sposób o kolejne 108 153,8 m, dając mu łączną długość 435 805 m. W resurveyu Ox Bel Ha używano nagminnie MNemo, narzędzia ułatwiającego pomiar długości liny w sposób mechaniczny. Problem w tym, że poręczówki jaskiniowe są elastyczne, więc wykonanie podobnego zabiegu w Sac Aktun również zmieniłoby wynik. Sam widziałem też kuriozalne rezultaty surveyu dokonanego przy użyciu MNemo. Metodologia pomiaru na pewno powinna być spójna dla wszystkich badanych jaskiń. Być może też Ox Bel Ha i Sac Aktun uda się kiedyś połączyć w jeden supersystem. Ciekawe, który z nich będzie dłuższy na kilka minut przed…

Epilog

Bohaterowie licznych akcji stymulujących ewolucję systemu Sac Aktun: Dan Lins i Bil Philips odeszli, lecz żyją w naszych sercach. Steve Bogaerts musiał przestać nurkować ze względu na powtarzalne i niewyjaśnialne problemy z DCI[21]. Uświadamia to nam, że teoria dekompresji, leżąca u podstawy każdego z naszych nurkowań, jest nadal tylko i wyłącznie teorią… Jim Coke, odkrywca Gran Cenote, nadal stoi na czele QRSS. W zarządzaniu ogromnymi bazami danych eksploracyjnych pomagają mu Alessandro Reato i Robbie Schmittner. A co z Sac Aktun? Większość jaskiń na Jukatanie, a skartowanych mamy ponad 1700 km korytarzy, ma głębokość od kilku do kilkunastu metrów – to korytarze, które powstały nad obecnym poziomem morza. Głębokie studnie jak Blue Abyss, Hoyo Negro i Cenote The Pit to zawaliska nad dolnym piętrem jaskiń, jakie utworzyło się tuż nad poziomem wody w oceanach w trakcie ostatniego zlodowacenia, które skończyło się dziesięć tysięcy lat temu. Nic nie wiemy o tym najgłębszym piętrze i znamy tylko kilka prowadzących tam wejść, natomiast wschodnie wybrzeże Jukatanu usiane jest wywierzyskami na głębokości w okolicy stu metrów pod powierzchnią morza. Tutaj nadzieja w nurkach jak Starnawski – być może największe połączenie uda się kiedyś zamienić na najgłębsze? Robbie Schmittner, Alex Reato i inni nadal eksplorują na rubieżach Sac Aktun. Na północy rozciąga się wspaniały, ponad stukilometrowej długości, system K’oox Baal…

---

[21] DCI (Decompression Ilness) – zespół chorób dekompresyjnych.

Przemek A. Trześniowski 13.0.10.13.3  6 Ak’bal 11 Xul

Bibliografia:

Barton, Hazel (2001) The Pit in Dos Ojos, „AMCS Activities Newsletter” 24, pp. 84-91

Chatters, James C.; Dominique Rissolo, Joaquin Arroyo-Cabrales, Thomas W. Stafford, Jr., Brian M. Kemp, Alejandro Alvarez, Alberto Nava Blank, Patricia A. Beddows, Eduard Reinhardt, Shawn Kovacs, Shawn Collins, Shanti Morell Hart, Roberto Chávez Arce, Susan Bird, Franco Attolini Smithers, Pilar Luna Erreguerena (2017) Hoyo Negro: Tapping the Paleoanthropological and Paleoecological Potential of a Deeply Submerged, Underground Chamber on the Yucatan Peninsula, Mexico (in:) P. B. Campbell (ed.) The Archaeology of Underwater Caves, Oxbow Books, Oxford, pp. 119-129

Coke, James G. IV (2007) The Exploration of Sistema Sac Actun 1987-2007, „AMCS Activities Newsletter” 30, pp. 39-42.

Coke, James G. IV (2007) Sistema Yax Muul, „AMCS Activities Newsletter” 30, pp. 43-49

Cushing, Glen E. (2017) Mars Global Cave Candidate Catalog (MGC³), Astrobiology Science Conference 2017

Davidsson, Kim; Johan Isaksson (2019) Double fatality in Cenote Calimba Nov 14th 2018 – Final report

Gerard, Steve (1993) Diving in Quintana Roo, Yucatan Peninsula Three Reports, „AMCS Activities Newsletter” 20, pp. 84-87

Heinerth, Jill (2019) Into the Planet: My Life as a Cave Diver, ECCO PR

Kambesis, P. N., James G. Coke IV (2016) The Sac Actun System, Quintana Roo, Mexico. „Boletín Geológico y Minero” 127 (1): 177-192

Lins, Dan; Andreas Matthes (2001) Myrna’s Gift: Nohoch Kiin, Quintana Roo, „AMCS Activities Newsletter” 24, pp. 92-94

Lothrop, Samuel K. (1924) Tulum: An Archaeological Study of the East Coast of Yucatan, Carnegie Institution of Washington Publication 335

Meacham, Sam; Gary Walten, Steve Gerrard (1997) Three Cenotes, „AMCS Activities Newsletter” 22, pp. 173-176

Phillips, Bil (2002) A New Map of Sac Aktun, Quintana Roo, „AMCS Activities Newsletter” 25, pp. 78-80

Reato, Alessandro (2009-2012) http://www.filoariannadive.com/

Rissolo, Dominque (2005) Tanach Cave Revisited, „AMCS Activities Newsletter” 28, pp. 78-82

Ritter, Simon M.; Margot Isenbeck-Schröter, Christian Scholz, Frank Keppler, Johannes Gescher, Lukas Klose, Nils Schorndorf, Jerónimo Avilés Olguín de Segovia, Arturo González-González, Wolfgang Stinnesbeck (2019) Subaqueous speleothems (Hells Bells) formed by the interplay of pelagic redoxcline biogeochemistry and specific hydraulic conditions in the El Zapote sinkhole, Yucatán Peninsula, Mexico, „Biogeosciences Discussions” https://doi.org/10.5194/bg-2018-520

Starnawski (2011) The Pit & Blue Abyss, CCR² – TKM, Stairway to Heaven and attempt to connect two long caves, „Advanced Diver Magazine”

Stinnesbeck, Wolfgang; Eberhard Frey, Patrick Zell, Jerónimo Avilés Olguin de Segovia, Fabio Hering, Norbert Frank, Jennifer Arps, Anna Geenen, Johannes Gescher, Margot Isenbeck-Schröter, Simon Ritter, Sarah Stinnesbeck, Eugenio Aceves Núñez, Vicente Fito Dahne, Arturo González González, Michael Deininger (2018) Hells Bells – unique speleothems from the Yucatán Peninsula, Mexico, generated under highly specific subaquatic conditions, „Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology” 489: 209-229. http://dx.doi.org/10.1016/j.palaeo.2017.10.012